מחברי ניגונים

אבי הדברי ישראל ממאדזיץ

חזן בטשארטקוב

חזן בבאיאן

ר’ אביש מאיר ברענדסדארפער: דער בעל מנגן און תלמיד חכם פון צאנז רבי אביש מאיר ברענדסדארפער ז"ל איז געווען אן אויסגעצייכנטער תלמיד חכם און א נאנטער מענטש ביים הרה"ק מרן הדברי חיים מצאנז זי"ע, וואס האט אים זייער מחשיב געווען. ר’ אביש מאיר איז געווען איינע פון די כותבים וואס האבן מסדר געווען אסאך פון די תשובות פון דעם צאנזער רב, און ער האט אויך געפירט די הויז אויסגאבן און ארגאניזירט די מעמדות געלט. ער איז אויך געווען דער וואס האט געשריבן די קוויטלעך פאר די וואס זענען אריינגעקומען צום רבין. דער בעל תפילה און מלחין מכוחו פונעם רבין דער צאנזער הויף האט געהאט א שטארקע חשיבות פאר עבודת הנגינה, און ר’ אביש מאיר איז געווען דער קבוע’דיגער בעל תפילה און בעל מנגן ביים דברי חיים, בפרט אין שבת מברכים און אלע ספעציעלע שבתים און ימים טובים. אזוי ווי דער סיפור פארציילט, האט ר’ אביש מאיר נישט געהאט פון זיך אליין קיין שיינע שטימע אדער קיין חוש צו ניגונים, נאר איז געווארן א בארימטער בעל תפילה נאר מכוחו און אויפן באפעל פון מרן הדברי חיים. איינמאל, ווען דער רבי האט אים באפוילן אראפצוגיין צום עמוד, האט ער זיך געטשעפעט אז ער קען נישט, האט אים דער רבי געזאגט: “אז מען הייסט דאווענען, קען מען דאווענען!” נאכדעם וואס ער האט אנגעהויבן, זענען אלע געשטאנען איבערראשט פון די זיסקייט פון זיין תפילה און זיין זמרה, און מען האט אים מכבד געווען צו זיין דער קבוע’דיגער ש"ץ. ניגוני צאנז: ר’ אביש מאיר איז געווען א וואונדערליכער מלחין, כאטש ער האט קיינמאל נישט געקענט קיין נאטן. ער פלעגט מחבר זיין א נייעם ניגון יעדע שבת אויף “לכה דודי”. זיין השראה איז געווען אזוי שטארק, אז אפטמאל נאכן דאווענען האט ער שוין נישט געדענקט דעם ניגון וואס ער האט געזונגען, ווייל די התעוררות איז געקומען פון כוחו פונעם רבין. די רעאקציע פונעם רבי’ן אויף די ניגונים דער סדר איז געווען, אז ער האט פלעגט מאכן נייע ניגונים פארן רבין, בפרט ביי שלש סעודות אויף “דרור יקרא” און “שבת היום”. ווען דער רבי האט זיך צוקאכט: אויב דער דברי חיים האט געעפנט מיט דברי תורה נאכן ניגון, האט ר’ אביש מאיר פארשטאנען אז דער ניגון איז גוט און איז געווען מקובל ביים רבין. דער רבי פלעגט זיך אסאך מאל צוקאכן אויפן ניגון, ווי למשל ביים שלש סעודות האט ער אמאל גענומען א ליסטיגן ניגון וואס ר’ אביש מאיר האט געזונגען ביי א ברית, און האט עס געזונגען זייער פאמעליך מיט דבקות אויף אין כאלהינו. ווען דער רבי האט נישט גערעאגירט: אויב דער דברי חיים איז געבליבן גלאט (שווה נפש) און האט בכלל נישט גערעאגירט אויפן ניגון, האט ר’ אביש מאיר פארשטאנען אז דער ניגון האט נישט געפאלן, און האט עס מער נישט געזונגען. שיחות קודש און סיפורים עס זענען דא סיפורים איבער די שטארקייט פון ר’ אביש מאיר’ס עבודה: דער רבין’ס באפעל ביי “לכה דודי”: איינמאל, ווען ר’ אביש מאיר האט געוואלט שיקן פרעגן וועלכע פסקא פון “לכה דודי” מען זאל אויסלאזן, איז דער דברי חיים אליין צוגעקומען מיט גרויס התלהבות און מיט א קול “חוצב להבות אש” אנגעכאפט אין ר’ אביש מאיר’ס בגדים, און געשריגן: “ווילסטו דאווענען פארן הייליגער באשעפער, זאלסטו דאווענען, און א נישט, זאלסטו גארנישט דאווענען!” ר’ אביש מאיר האט דערנאך געזונגען מיט “להט קודש ובדבקות עצומה שלא מעלמא הדין” און האט גארנישט געדענקט וואס ער האט געזונגען. דער צייט ביי שלחן: ביי א שלחן, ווען דער רבי האט אים באפוילן צו זינגען, האט ר’ אביש מאיר אנגעהויבן צו טראכטן א ניגון. האט אים דער רבי געזאגט: “ביי דעם טיש, אזוי ווי איך הייס דיר זינגען זאלסטו זינגען! קלערסטו ערשט א ניגון? בא דעם דאווינען מעגסטו קלערין א ניגון, אבעיר ביי דעם טיש, אזוי ווי איך הייס דיר זינגען זאלסטו זינגען!” הקפדה אויף “ממקומך”: איינמאל שבת הגדול האט ר’ אביש מאיר זיך געאיילט און נישט געזונגען “ממקומך”. דער דברי חיים איז צו געלאפן מיט כח און געשריגן: “דו גאַלגאַן, קוק אריין אין סידור’ל, וכולם פותחים את פיהם… די מלאכים דארפן זינגען שירה פארן אייבערשטן, אבער זיי זיצן און ווארטן אז אונז זאלמיר קודם זינגען, און דערנאך זינגען זיי שירה, געסטו אזוי אַ ווערזע אָפ אַ ממקומך…” ירושה: נאך דער הסתלקות פון דברי חיים, האט ר’ אביש מאיר באקומען אין ירושה די מקטרת און די מחזורים פונעם צאנזער רב. נאכדעם האט ער זיך משתתף געווען בצל הרה"ק רביה"ק משינאווא זי"ע. נאכן פטירה פונעם דברי חיים, פלעגט ער יעדע וואך גיין צום ציון נאך קבלת שבת און זינגען “כל מקדש” אזוי ווי ער פלעגט זינגען פארן רבין בחיים חיותו.

ר’ אברהם לויאַש: דער בעל מנגן פון דעם סאטמאַרער רבין הרה"ח ר’ אברהם לויאַש ז"ל איז געווען א לעגענדאַרישער קאָמפּאָזיטאר און חסידישער בעל מנגן וואָס איז געווען שטאַרק פאַרבונדן מיט חצר הקודש סאַטמאַר און דעם רבין דער דברי יואל, הרה"ק ר’ יואל טייטלבוים זי"ע. ער איז געווען אַ תלמיד פונעם גאון, הרה"ג ר’** אברהם שלמה כץ** ז"ל, וועלכער איז געווען דער רב פון די סאַטמאַרער חסידים אין בני ברק. דער ניגון אין סאַטמאַר ר’ אברהם לויאַש איז ספּעציעל באַרימט דערפאַר וואָס ער האט זוכה געווען צו מחבר זיין ניגונים פאר חצר הקודש סאַטמאַר אויפן בקשה פונעם רבין. דער “זעקסטער הקפה” ניגון: ר’ אברהם לויאַש איז דער מחבר פונעם באקאנטן ניגון “זעקסטע הקפה”, וואָס ווערט געזונגען ביי מצווה טענץ אין סאַטמאַר און נאָך עטליכע אַנדערע חצרות (ווי צאַנז-נתני’ה). נחת פונעם רבין עס ווערט דערציילט אַז דער דברי יואל האט געהאַט גרויס נחת פון די ניגונים וואָס ר’ אברהם לויאַש האט מחבר געווען. דער רבי האט אים אפילו געבעטן ספּעציעל צו מחבר זיין נייע יצירות. ווען עס איז געקומען יום טוב חנוכה פלעגט ער שיקן זיינע נייע קאָמפּאָזיציעס אויף די פּיּוּטים ווי “הנרות הללו” אָדער “מעוז צור” צו די מוזיק פירער אינעם הויף, וואָס דאָס צייגט אויף זיין וואַרעמע קשר צו די הויז פון סאטמאר. אזוי ווי פילע בעלי מנגנים אין יענע יאָרן, איז ר’ אברהם לויאַש געווען א תלמיד חכם און איז געווען פון די ערליכע אידן וואס האָבן געברענגט ליכטיגקייט אין עבודת השם דורך זייער ניגונים.

ר’ דוב בעריש ווישעווער הי"ד: דער ריז פונעם חסידישן ניגון פאַר’ן חורבן הרה"ח ר’ דוב בעריש הלוי הורוויץ הי"ד, באַקאַנט מיטן ליבליכען נאָמען ר’ בעריש ווישעווער, איז געווען איינער פון די גרעסטע בעלי מנגנים און קאָמפּאָזיטאָרן פון חסידישן געזאַנג אין אייראָפּע פאַר דער צווייטער וועלט מלחמה. ער איז געווען אַן אייניקל פון של"ה הקדוש. מען האט אים גערופן “ווישעווער” אויפן נאמען פון דער שטאט ווישאָוואָ (ווישעווע), וואס איז דעמאלט געווען אונטער דער הערשאפט פון אונגארן (היינט אין רומעניע). דער בעל מנגן פון די רוב חצרות ר’ בעריש איז געווען אַ ספּעציעלער מומחה, וועלכער האט מחבר געווען ניגונים פאר אַ רוב חסידישע הויפן אין דעם אַלטן לאַנד, בפרט אין דער געגענט פון אויסטראָ-אונגאַרן און דרום-מזרח אייראָפּע. זיינע ניגונים זענען געוואָרן מקובל ביי הויפן ווי וויזשניץ, סאַטמאַר און נאך פילע אַנדערע. עס איז באַקאַנט אַז ר’ בעריש האט געשיקט אַ “שלום עליכם” ניגון צום סאַטמאַרער רבין, הרה"ק ר’ יואל טייטלבוים זי"ע, וועלכער איז שפּעטער געוואָרן איינער פון די “הימנעס” אין חצר הקודש סאַטמאַר. זיין ירושה פון ניגונים ר’ בעריש’ס ניגונים זענען פול מיט די טיפע געפילן און ערליכקייט פון דעם פאַר-חורבן אייראָפּעאישן יידנטום, און זענען געווען די ניגונים מיט וועלכע מען האט געדאַווענט אין יענע יאָרן. ר’ בעריש ווישעווער איז ליידער אומגעקומען אויף קידוש השם דורך די נאציס ימ"ש אין יאָר 1944, צוזאַמען מיט זיין משפּחה און אייניקלעך. זיינע ניגונים זענען געבליבן** א ליכט** וואס באַלייכט אונז און ברענגט אונז נענטער צו די הייליגע געפילן פון די דור פאַרן-חורבן.

הרה"ח ר’ חיים דוד בלום הי"ד: דער “קשאַנאווער חזן” מיט די טיפע ניגונים הרה"ח ר’ חיים דוד בלום הי"ד איז געווען אן אויסגעצייכנטער און וועלטס-באַרימטער בעל מנגן און חזן, וועלכער איז געווען באַקאַנט אלץ דער “קשאַנאווער חזן” (קשאנאוו גאליציע, לעבן קראקע). ער האט געלעבט פאַר’ן צווייטן וועלט קריג, און איז ליידער אומגעקומען אין חורבן אייראָפּע. א חסיד און א תלמיד חכם ר’ חיים דוד איז געווען מער ווי סתם א מוזיקער; ער איז געווען א גרויסער תלמיד חכם און אַן ערליכער חסיד וואָס האט זיך געדרייט ביי פילע פון די גרעסטע צדיקים און גאונים פון זיין צייט. זיין גאַנצע עבדות השם איז געווען פאַרנומען מיט תורה ותפילה. ער איז געווען נאָענט צו חסידישע הויפן, און איז געווען ספּעציעל באַקאַנט אין חצר הקודש באבוב, און ווערט דערמאנט צוזאַמען מיט אַנדערע באבאווער מוזיק-לעגענדעס ווי ר’ יאסעלע מאנדלבוים ז"ל. די כח פון זיין ניגון ר’ חיים דוד בלום האט מחבר געווען הונדערטער ניגונים. זיינע ניגונים נעמט אריין לאנגע, טיפע און קאָמפּליצירטע קאמפּאזיציעס (וואלצען און מארשן) וועלכע זענען געווען: ברענעדיג און פול מיט התלהבות. פאַרטיפט און מיט אַ טיפן בענקשאַפט. פילע פון זיינע ניגונים, וואָס זענען געווען א מײסטערווערק פונעם אמאָליגן חסידישן חדר, האָבן זיך שפּעטער פאַרשפּרייט און געוואָרן אַ טייל פון דעם אַלגעמיינעם חסידישן געזאנג, אן דעם וואס פילע זאלן וויסן ווער איז דער גרויסער מחבר געווען. צווישן די ניגונים פון ר’ חיים דוד בלום וואָס מען האָט הײַנט צוריקגעברענגט, זענען באַקאַנט: בגלל אבות און אהבת עולם". ר’ חיים דוד איז געווען א ליכטיגע נשמה, וואָס האָט מיט זיין געזאַנג אויפגעפלאקערט די הערצער, און איז ליידער אומגעקומען אויף קידוש השם אין דער צוויטער קריג

ר’ יום-טוב עהרליך: דער שאַפער פונעם סעריע “יידיש נחת” רבי יום-טוב שמחה עהרליך (תרע"ה, 1914 – תש"נ, 1990) איז געווען איינער פון די גרעסטע בעלי מנגנים אין דור נאכן חורבן, אן ערליכער חסיד, וואָס האט געדינט אַלס מלחין, משורר, און פּאָפּולערער זינגער אין אידיש. ער איז געבוירן געווארן אין קוזשנהורודאָק און אויפגעוואַקסן אין דוד-האָראָדאָק, און איז געווען אַ זיבעטער דור חסיד פון קאַרלין-סטאָלין. זיין פאָטער, ר’ משה ז"ל, איז שוין געווען אַ מוזיקאַנט און בעל תפילה אין קאַרלין. די מלחמה און די “יידיש נחת” ר’ יו"ט עהרליך האט דורכגעמאכט די שווערע צייטן פון דער צווייטער וועלט מלחמה, ווען ער איז פארטריבן געווארן קיין סאמארקאנד, אין אוזבעקיסטאַן. די געשעענישן פון יענע יארן האבן געפונען זייער אויסדרוק אין פילע פון זיינע ניגונים, בפרט אין דעם אלבום “חבלי משיח” און אין די באַרימטע ניגונים ווי “יאַקאָב” און “שלאָף מיין קינד”. נאָך דער מלחמה, אין 1946, איז ער אריבער קיין אַמעריקע און האט זיך באַזעצט אין וויליאמסבורג, ניו יאָרק, וואו ער האט אויפגעשטעלט אַן אויטענטישן חסידישן הויז. ער האט דארט אויפגעשטעלט די ערשטע חסידישע אָרקעסטער אין אַמעריקע, גערופן די “סטאָלינער אָרקעסטער”, מיט בעלי אוריין און יראי שמים. ער איז באקאנט געווארן מיט זיין סעריע פון קאַסעטן “יידיש נחת” (וואס ציילט 36 אלבומ’ס), וואו ער האט מחבר געווען און געזונגען סיפורי חסידים און דברי אמונה וחיזוק אויף אידיש, צו מעלאָדיעס וואס ער האט צומאל גענומען פון רוסישע קלאַסישע אָדער פאָלקס-ניגונים. צווישן זיינע בארימטע לידער איז אויך “וויליאַמסבורג!”, וואס האט באַשריבן די געפילן פון שטאָלץ און דאנקבארקייט פון דער חסידישער קהילה נאָכן חורבן אין אַמעריקע. ער איז ארויפגעגאנגען** קיין ארץ ישראל** אין יאר תשמ"ז (1986) און געוואוינט אין ירושלים ביז זיין פּטירה אין תש"נ (1990).

ר׳ יחזקאל שרגא ב״ר זאב משב״ק של הקדושת ציון מבאבוב זצ״ל נהרג על קידוש ה’ עם קדושי עיר באבוב ו׳ אלול תש״ב

ר’ יעקב טעלעכאנער: דער בעל מנגן וואס האט געזונגען ווי די לויים ר’ יעקב טעלעכאנער (אדער טאָליכאַנער) ז"ל, באקאנט אין א ליבליכער שפראך אלס ר’ יענקל טעלעכאנער, איז געווען א גרויסער חסיד און א מלחין בחסד עליון וואס האט געלעבט אין ליטע און ווייס-רוסלאנד. ער האט געהערט צו די חסידים פון הרה"ק ר’ אברהם מסלאנים זי"ע, דער “יסוד העבודה”, און איז שפעטער געווען א נאנטער מענטש און איינער פון די חזנים און מנגנים ביים קוידאנאווער רבין ז"ל, וואס איז געווען אן צווייג פון חסידות קארלין. דער כוח פון זיין ניגון ר’ יעקב’ס ניגונים זענען געווען בארימט מיט זייער פעאיגקייט צו “יורד זיין צו די טיפע סטרונעס פונעם נשמה”. ער איז געווען א מומחה צוצופּאַסן זיין קאמפאזיציע צו דער אייגנארטיגער הנהגה פון יעדן הויף, און דעריבער זענען זיינע ניגונים אנגענומען געווארן און פארשפרייט געווארן אין פילע חסידישע הויפן, ביי סלאנים, קארלין, חב"ד און ברסלב. ער ווערט שוין דערמאנט אין די אנהייב יארן פונעם 20סטן יארהונדערט (תרפ"ז) אלס א “באוואוסטען ניגונים־פארפאסער” (באקאנטער ניגון-קאמפאזיטאר). די וואונטשונג פון “יסוד העבודה” איינמאל אום יו"ט הפורים האט אים דער סלאנימער רבי, דער “יסוד העבודה”, געפרעגט: “ר’ יעקב, וואס וואלסטו ענדערש געוואלט – גרויסע עשירות, אדער צו זוכה זיין צו זינגען אזוי ווי די לויים אין בית המקדש, און דורך דיין געזאַנג אויפוועקן כלל ישראל צו תשובה?” ר’ יעקב האט גלייך געענטפערט: “אזוי ווי די לויים, אזוי ווי די לויים…” “למנצח על אילת השחר” אויפן בקשה פון זיין רבי’ן, האט ר’ יעקב מחבר געווען דעם בארימטן ניגון אויפן מזמור “למנצח על אילת השחר”. ווען ער האט דאס געזונגען ביים סלאנימער רבין, האט די שטימע, די מעלאָדיע, און די הייליגע ווערטער אזוי גערירט די נשמות פון די צוהערער, אז זיי האבן אלע געשפּירט א שברון לב און התעוררות פון תשובה. ווי נאר ער איז צוגעקומען צו די ווערטער “א-לי א-לי למה עזבתני”, האט עס געטראפן די הערצער פון די מענטשן, און ווען ער האט געזונגען “יצילהו כי חפץ בו”, האבן זיי געשפירט א גייסט פון האפענונג. ווען ר’ יעקב איז אנגעקומען צו די ווערטער “אַל תִּרְחַק מִמֶּנִּי”, האט אים דער רבי אפּגעשטעלט און געזאגט: “זינגט נישט ווייטער! די ראשי תבות פון די ווערטער ‘אַ’ל תִּרְחַק מִ’מֶּנִּי’ זענען ‘אמת’, און פון אמת גייט מען ניט אַוועק…” די פרנסה פון א בעל מנגן כאטש ר’ יעקב’ס תפילה איז געווען מלא חן און נשמה, איז אבער דער רבי’ס ברכה פון “עשירות” אים נישט נתקיים געווארן בפועל. ר’ יעקב איז געבליבן אן עני כל ימיו. ער האט זיך געמוזט שפייזן פון פארקויפן די ניגונים וואס ער האט מחבר געווען פאר די הויפן פון די צדיקים אין זיינע צייטן, וועלכע האבן אים באצאלט פאר זיינע קאמפאזיציעס. צווישן זיינע בארימטע קאמפאזיציעס איז אויך דא א **“ניגון שמחה” **וואס ווערט געזונגען ביי שמחת תורה הקפות, און איז מחבר געווארן לרגל די שמחת הברית מילה פון הרה"ק ר’ ישראל הינוקא מסטאלין זי"ע.

הרה"ח ר’ ליפא לויאַש ע"ה: דער גאון פון סאטמארער נגינה הרה"ח ר’ ליפא לויאַש ע"ה איז געווען אן אנגעזעענער קאָמפּאָזיטאָר און חזן, וואס איז געווען אַ תלמיד מובהק פונעם ריסקעווע רב, ר’ אברהם שלמה כ"ץ ז"ל. ר’ ליפּא איז געווען א חסיד בלב ונפש פונעם דברי יואל, מרן מסאטמאר זי"ע. ניגונים וואס האבן כוח ר’ ליפא איז באשאנקען געווארן מיט א באזונדערן כוח הלחנה, און זיינע ניגונים האבן געהאט א טעם און א חן, וועלכע קומען ארויס פון א טיפן נשמה-קלאנג. פאר סאטמאר: ער האט זוכה געווען צו מחבר זײן פילע ניגונים פאר חצר הקודש סאטמאר, פארשיעדענע זענען אפילו געווען אויפן פערזענליכער** בקשה פונעם רבין**. צווישן זיי איז באקאנט דער ניגון “שושנת יעקב” און עטלעכע ניגונים אויף “הנרות הללו” און “מעוז צור” לכבוד חנוכה. “והיא שעמדה”: זײן מײסטערווערק איז דער ניגון “והיא שעמדה” (וואס מען זינגט בײם סדר). דער ניגון איז שטארק געפאָלן דעם אמרי חיים מוויזשניץ זצ"ל, אז עס איז געווארן א טייל פון דעם וויזשניצער רעפּערטואַר פאַר פסח. זײן לעבן פול מיט נסיונות פארן חורבן: ר’ ליפא איז געווען דער איידעם (בזיוו"ר) פונעם גרויסן קאמפּאזיטאר ר’ בערִיש ווישעווער ע"ה. ער האָט געדינט פאַר צוואנציג יאר אלס חזן, שוחט און מוהל אין נײהייזל (טשעכאסלאוואקיי). כאטש די שטאט איז געווען אן “אשכנזי’שע”, איז ער געשטאַנען ביי זײן חסידישן לבוש ביז דער שרפה, אבער ליידער האט ער פארלוירן זײן ערשטע פרוי און קינדער הי"ד. נאָך דער מלחמה: ער האָט זיך ווידער געשטעלט אויף די פיס און חתונה געהאט א צווייטען מאל. אין יאר תש"ט איז ער ארויף קיין ארץ ישראל און זיך באזעצט אין דער, דעמאָלטסדיגער, חילונישער חיפה, וואו ער האט געגרינדעט דעם סאטמארער תלמוד תורה. “איש חסיד היה” ר’ ליפא האט געהאט א **באזונדערע קירבה צום סאטמארער רבי צוליב זײן מסירת נפש פאר’ן תלמוד תורה אין חיפה. עס איז באקאנט די געשיכטע: אמאל, ווען ר’ ליפּא איז געקומען צום רבין אין ברוקלין, האט דער רבי געהייסן, אַז ער זאָל צוגיין צום עמוד אויף קבלת שבת – כאָטש וואס נאכן קריג איז ער איז געגאנגען אן א שטרײמל. דער רבי האט געהייסן בארגן א שטרײמל פאר דעם שבת. שפּעטער, בײם מלווה מלכה, האָט דער רבי בײם ניגון “איש חסיד היה” ארײנגעלייגט א באזונדערן דגוש אויפ’ן ווארט “הָיָה” (איז געווען), מיטן כוונה אז ער איז אמאל געווען א “חסיד” מיטן שטרײמל. ר’ ליפּא ע"ה איז געווען א מענטש פון עקרונות. מען האט אים אמאל געוואלט געבן א פעסטע חזנות שטעלע אין תּל אביב, אבער מען האט אים געבעטן צו גאלן דעם בארד. ר’ ליפּא האט זיי דעמאלטס גענטפערט ** מיט גרויס אויפרעגונג, זאגנדיג: “נאר איין היטלער ימ"ש האט מיר געקענט אראפּנעמען דעם בארד – קיינער אנדערש וועט מיר דאָס מער נישט טאן!” צוליב זײן ערליכקייט און ריינעם הארץ, האבן זיך זײנע ניגונים אַזוי שאַרף און גוט אויפגענומען ביי כלל ישראל.